Een teer onderwerp voor nicotieners

Een t ee r onde rwe r p ... v o o r n i c o t i e n e r s Prof . dr . F i l i p Lar don Antirookcampagne voor jongeren en voor scholieren van de A-stroom van het secundair onderwijs

2 Auteur: Filip Lardon Ontwerp: Rita Verhaege Illustraties: Emile Deceuninck Een teer onderwerp ... voor nicotieners is een project van de Universiteit Antwerpen, uitgegeven door Standaard Uitgeverij Professional, met steun van de Vlaamse overheid. © Universiteit Antwerpen en Larcier Group Alle rechten voorbehouden. De teksten, figuren, animaties en materialen mogen uitsluitend gebruikt worden in het kader van dit antirookproject en enkel met bronvermelding. De uitgever en de auteurs streven permanent naar een volledige betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie. Zij kunnen voor die informatie en de toepassing ervan echter niet aansprakelijk gesteld worden. ISBN 978 90 341 1564 5 D/2015/0074/016 NUR 100 Dit boekje is prioritair bedoeld voor de A-stroom van de eerste graad van het secundair onderwijs en is een onderdeel van een antirookpakket op maat van scholen en jongeren. Meer van deze campagne is te raadplegen op www.teeronderwerp.be Met bijzondere dank aan: • Vlaamse overheid: Agentschap Zorg en Gezondheid, minister Jo Vandeurzen • Universiteit Antwerpen: academische overheid, Departement Communicatie, Jan Dries, Departement Universiteit en Samenleving, Kathleen Vercauteren, Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Centrum voor Oncologisch Onderzoek • Standaard Uitgeverij Professional: Jeroen Overstijns, uitgeefmanager en Lieve Rotsaert, redacteur • de begeleidende stuurgroep: Joke De Kimpe (De Sleutel), Geertrui De Ruytter (VLOR), Els De Vester (leerkracht SO), Els Grieten (UAntwerpen), Ann Keymeulen (CLB), Mattias Leemans (leerkracht LO), Karin Mercelis (UAntwerpen), Frieda Van Assche (Logo), Katrijn Vandamme (VIGeZ), Ann Wachters (leerkracht SO) • Christophe Hermans (fotografie) • iedereen die dit project mee mogelijk maakte en iedereen die de strijd tegen roken mee aangaat Gerealiseerd door de Universiteit Antwerpen met steun van de Vlaamse overheid.

Hall , i be professor lip. Ee professor ?!?

2 W o o r d j e u i t l e g Hallo, ik ben professor Filip. Een professor? Jawel, en ik heb zelfs een echt onderzoekslaboratorium. Daar zoek ik samen met een groep andere onderzoekers naar nieuwe manieren om zieke mensen te genezen. Uiteraard heb je al gehoord van de ziekte kanker. Het is die ziekte die we door ons onderzoek beter proberen te behandelen. Maar wist je dat een op de drie mensen die ziekte krijgt door een heel slechte gewoonte? Wellicht raadde je het al ... door roken. Van roken kan je lichaam heel erg ziek worden, en toch doen veel

3 mensen dat elke dag K. Ze zijn immers verslaafd aan de nicotine die in de sigaret zit en hebben het gevoel dat ze niet meer zonder kunnen, ook al willen ze dat heel graag. Tijdens de les en in dit boekje wil ik je graag allerlei weetjes meegeven over ons lichaam, over kanker en over roken. Zo zal ik je duidelijk maken hoe ons lichaam werkt en hoe we het gezond kunnen houden door nooit een sigaret aan te steken. Trouwens, ik wil weleens van jou horen wat je weet over gezondheid, ziekte en roken. Daarom ga ik je ook een aantal quizvragen stellen. Leuke en interessante vragen, die je thuis eens kunt voorleggen aan je vrienden of familie. Klaar om van start te gaan? Dan beginnen we ons verhaal ...

4 Jawel, van roken wordt je lichaam ziek. Hoe komt dat? Laten we eerst eens kijken hoe ons lichaam opgebouwd is. Klaar om even dokter te worden? Neem je vergrootglas maar! Ons lichaam is te vergelijken met een huis. Een huis heeft verschillende kamers. Elke kamer is op haar beurt opgetrokken uit verschillende muren en elke muur ten slotte is opgebouwd uit honderden bakstenen. Het zijn die bakstenen die de kleinste bouwsteentjes van een volledig huis vormen. Va roke wor j zie . Va roke krij j kanker. K a n k e r ?

5 Een lichaam is heel gelijkaardig opgebouwd. We delen het alleen niet op in kamers, maar in stelsels, bijvoorbeeld het spijsverteringsstelsel of het ademhalingsstelsel. Al die stelsels bestaan uit verschillende organen. Zo bestaat het spijsverteringsstelsel uit organen zoals de maag, de lever, de dunne darm en de dikke darm. Die organen zijn opgebouwd uit verschillende weefsels die op hun beurt uit ontelbare cellen bestaan. Zoals de baksteen het kleinste bouwsteentje van een huis is, is de cel dat van ons lichaam. Om een volledig lichaam op te bouwen hebben we enkele miljarden cellen nodig! l i c h a a m s t e l s e l o r g a a n w e e f s e l c e l

De cellen van ons lichaam zijn zo klein dat we ze met het blote oog niet kunnen zien. We kunnen dat alleen met een speciaal apparaat: een microscoop. Soms moeten we een heel krachtige microscoop gebruiken, een elektronenmicroscoop. Dat is een groot apparaat waarmee we de cel tot wel 100 000 keer kunnen vergroten, zodat we er als het ware binnenin kunnen kijken. Jawel, met onze elektronenmicroscoop kunnen we in de cel kijken. Midden in de cel bevindt zich ons erfelijk materiaal of DNA. Dat is in feite een heel lange spiraalvormige sliert die er een beetje uitziet als een minuscule ladder, die helemaal opgerold is. We hebben dus heel veel erfelijk materiaal in elke cel. Dat is ook nodig, want dat erfelijk materiaal bevat alle informatie over de cellen en over ons lichaam. Ieder van ons heeft een beetje ander erfelijk materiaal, waardoor wij ook allemaal andere eigenschappen hebben. De ene mens heeft een andere huidskleur, of een andere kleur ogen, of een andere lengte, of ... dan de andere mens. Al die eigenschappen liggen vast in ons DNA. Dat is dus heel belangrijk! Ho zie di ce erui ? I d ce kijke ? 6 © Labo Celbiologie en Histologie, UAntwerpen. moedercel

Hoe komen we aan zo veel cellen? We zijn toch allemaal ooit vertrokken vanuit 1 cel (een bevruchte eicel)? Het antwoord is heel eenvoudig. Een cel kan zich opsplitsen in twee nieuwe cellen. De eerste cel noemen we de moedercel, de opgesplitste cellen noemen we de dochtercellen. En zo kunnen de twee dochtercellen zich weer delen in vier nieuwe dochtercellen enzovoort. Als dat proces een tijdje doorgaat, hebben we al snel enkele honderden tot duizenden cellen. On lichaa hee we 40 000 miljard celle ! 7 dochtercellen

Het is natuurlijk niet zo eenvoudig als het lijkt. Elke nieuwe dochtercel moet er precies hezelfde uitzien als de moedercel, met precies dezelfde inhoud. Dat betekent dat de moedercel alles eerst moet overschrijven om het daarna te verdelen over de twee nieuwe dochtercellen. Hiervoor zijn heel wat stapjes nodig. Telkens als een cel zich deelt, moet er als het ware een heel fabricageproces plaatsgrijpen om twee nieuwe cellen te maken. Dat fabricageproces gebeurt bovendien heel vaak in een lichaam. Bijvoorbeeld: elke seconde worden er zo ongeveer 2,5 miljoen nieuwe rode bloedcellen gemaakt! 1 gezonde cel 2 gezonde cellen 8

gezonde cel zieke cel doodzieke cel kankercel 1 gezonde cel 1 gezonde cel 1 kankercel Gebeur da proce da altij foutlo ? Normaal gezien wel. Het kan echter gebeuren dat het fabricageproces verstoord wordt, zodat er toch een fout optreedt. In het ergste geval worden zo geen twee nieuwe, gezonde dochtercellen gevormd, maar ontstaat er weleens een zieke cel. Meestal is zo'n cel in het begin nog (redelijk) gezond, maar langzaam wordt ze zieker en zieker. Een cel kan uitgroeien tot een heel boosaardige, agressieve cel: dat noemen we een kankercel. 9

Waarom is het roken van sigaretten nu eigenlijk zo kankerverwekkend? Omdat rokers, door de tabaksrook in hun longen, het normale fabricageproces daar gaan verstoren. In de longen van de rokers wordt het celdelingsproces extra bemoeilijkt door de schadelijke stoffen uit sigarettenrook. Daardoor worden de cellen in de longen van rokers sneller ziek. Waaro worde roker vaker zie e krijge z sneller kanker? Die kankercel begint heel snel te groeien en zich te delen, zodat er heel veel kankercellen ontstaan. Samen nemen ze steeds grotere delen van het lichaam in. Het hele lichaam wordt ziek ... We spreken nu over de ziekte kanker. Zieke kankercellen kunnen overal in het lichaam ontstaan. Als ze bijvoorbeeld in de longen ontstaan, dan spreken we over longkanker. Dat zien we vaker ontstaan bij rokers. 10

Tabaksroo kan aanleiding geven tot kanker van longen, luchtpijp, mond, lippen, keel, slokdarm, blaas, alvleesklier, maag, lever, nier, baarmoeder, dikke darm en bloed. Enkele cijfers over kanker 40 % 60 % 6 miljoen meer dan 8 1 op de 3 40 % van alle mensen krijgt kanker. 6 miljoen mensen sterven wereldwijd jaarlijks door kanker. 1 op de 3 kankers wordt veroorzaakt door roken. 60 % van alle kankerpatienten kan genezen worden. Meer dan 8 op de 10 longkankers worden veroorzaakt door roken. 11

12 Even je kennis testen? 15 15 Je hebt intussen al heel wat geleerd over de nadelige effecten van roken. Maar je weet zeker nog niet alles! Wist je dat ...? Of nee, laat ik je gewoon enkele quizvragen en stellingen voorleggen. Even kijken wat jij al weet. Klaar voor een quiz? Daar gaan we!

13 Meer dan de helft van de jongeren tussen 15 en 18 jaar rookt regelmatig. 5 18 Wat denk je over deze stelling? Dat is juist. Dat is fout.

14 Er roken meer jongens dan meisjes. Dat is juist. Dat is fout. Wat denk je over deze stelling?

15 Hoe groot is die kans bij een regelmatige roker na vijf jaar roken? De kans dat een niet-roker zal sterven door longkanker is ongeveer 1 op de 100. zieke long kankercel 10 x zo groot, dus 1 op de 10. Dubbel zo groot, dus 1 op de 50. Iets groter.

16 Er is een probleem met de luchtvaart, waardoor elke week een vol passagiersvliegtuig neerstort in je land, met telkens 350 dodelijke slachtoffers, elke week opnieuw. Voor de volgende vragen maak ik je eerste minister. Tof, he? Je hebt het dus even voor het zeggen in je land. Maar ... er zijn problemen. Wat ga je doen, minister? Stop! Ik stop alle vliegverkeer onmiddellijk en doe onderzoek. Ik doe niets en laat alle vliegverkeer gewoon doorgaan. Ik laat het vliegverkeer doorgaan, maar waarschuw wel voor de mogelijke gevolgen.

17 Er is een probleem met de voeding: er is een giftige stof in de eieren terechtgekomen, waardoor er op een jaar tijd al bijna 20 000 mensen omgekomen zijn. Er is een probleem met gsm-straling: door de straling vallen er 50 dodelijke slachtoffers per dag. Wel, luchtvaart, voeding en gsm veroorzaken in werkelijkheid helemaal niet zo veel slachtoffers, maar wel het roken. Jawel, roken veroorzaakt zowel in België als in Nederland ongeveer 20 000 doden per jaar, 350 per week, 50 per dag, dus elk halfuur iemand ...

18 Verkeer Roken Laten we even een vergelijking maken met een campagne van de verkeersveiligheid in ons land. 850 doden elk jaar, dat is uiteraard veel te veel en daar moeten we met z n allen iets aan doen. Maar stel dat we een dergelijke affiche zouden maken voor de slachtoffers van het roken, dan zou die er zo moeten uitzien: Jawel, zo veel slachtoffers eist de sigaret in ons land. En dan spreken we nog niet over het immense aantal rookslachtoffers wereldwijd ... © BIVV Go for zero

19 Gebeurt er dan niets tegen het roken? Gelukkig wel. De overheid ontmoedigt roken door het o.a. te verbieden in openbare gebouwen en in scholen. Intussen mag er in Belgie en Nederland ook niet meer gerookt worden in restaurants en drankgelegenheden. Hopelijk zal zo ook voor jullie het roken minder en minder aantrekkelijk worden. Vind je dat er nog meer maatregelen genomen moeten worden om het roken te ontmoedigen of zelfs te verbieden? Misschien kun je er eens over discussieren, in de klas, met je vrienden ...

20 Wa i ee sigare eigenlij ? Heb je enig idee hoeveel schadelijke en/of kankerverwekkende stoffen in een sigaret zitten? 44 35 35 4 000 4 0 0 Een sigaret wordt gemaakt van bladeren van de tabaksplant. Als bladeren gedroogd en versneden worden, krijg je tabak. Daar voegt de fabrikant verschillende stoffen aan toe. Die tabak wordt dan opgerold tot een sigaret (of sigaar) en bij de verbranding daarvan komen er stoffen vrij die schadelijk zijn voor het lichaam.

21 Schadelijk stoffe i ee sigare Teer, koolstofmonoxide en nicotine zijn belangrijke schadelijke of verslavende stoffen. Teer is een pekachtige, kleverige stof die je longen donker kleurt en ervoor zorgt dat er minder zuurstof vanuit de ingeademde lucht naar het bloed kan. Die stof beschadigt de cellen van de luchtpijp en de longen zodat ze sneller ziek worden. Door de teer moet een roker veel hoesten en krijgt hij een slecht ruikende adem en vergeelde tanden. Koolstofmonoxide is een giftig gas dat ervoor zorgt dat er minder zuurstof in het bloed vervoerd kan worden. Daardoor moet een roker meer ademen en raakt hij sneller buiten adem. Nicotine is de meest verslavende stof in een sigaret. De stof maakt een roker afhankelijk van de sigaret (men noemt dat verslaving): hij heeft steeds meer sigaretten nodig om hetzelfde gevoel te krijgen. Een roker denkt in het begin dat hij met bijvoorbeeld een sigaret per dag genoeg zal hebben, maar dat is helemaal niet zo. Een gemiddelde roker zal na enkele jaren minstens vijftien tot twintig sigaretten per dag nodig hebben! Meer dan 30 % van de mensen die ooit een sigaret opsteken, raakt uiteindelijk verslaafd. Nicotine is in feite een gifstof voor bijvoorbeeld insecten en wordt gebruikt in insecticiden. Ook voor mensen is de stof giftig: als een kleuter een sigaar zou opeten, dan zou hij daarvan kunnen sterven.

22 Enkele weetjes over de sigaret Wis j da ... ... zelfgerolde sigaretten nog schadelijker zijn dan filtersigaretten? Zelfgerolde sigaretten zijn wel wat goedkoper, maar door het gebrek aan een filter en door een andere verbranding komen er meer schadelijke stoffen in je lichaam. ... roken het geheugen en het denkvermogen aantast? Onderzoek heeft uitgewezen dat de hersenen van een gemiddelde roker van 40 jaar al 7 jaar extra verouderd zijn.

23 ... je van roken nog heel wat andere (soms ongeneeslijke) ziekten kunt krijgen? Soms zijn het kleine aandoeningen (een roker is sneller verkouden en kortademig), maar soms krijg je van roken ook heel ernstige ziekten. Roken doet je bloeddruk stijgen en veroorzaakt schade aan je hart en bloedvaten. Rokers kunnen ook heel erge ongeneeslijke longziekten krijgen, met voortdurend kortademigheid en veel hoesten. ... nicotine tot de drie meest verslavende drugs ter wereld behoort? Nicotine uit sigaretten is ongeveer even verslavend als heroine en cocaine. Na enkele weken tabaksgebruik is de roker al ernstig verslaafd en zal zijn lichaam alsmaar meer sigaretten willen. Denk dus maar goed na voor je een eerste trek doet! ... aan tabak stoffen worden toegevoegd die de sigaret nog veel sneller verslavend maken en die de smaak minder scherp maken? ... rokers een slechte adem, vergeelde tanden en sneller tandbederf hebben? De slechte adem kun je niet verdoezelen met een muntje of kauwgom, want het zijn geuren die vanuit de longen komen. Heel onaangenaam voor je vriend of vriendin! Ga ze met een rokersadem ook best maar niet zoenen.

... passief roken eveneens schadelijk is voor je gezondheid? Passief roken is de uitgeademde rook van iemand anders inademen, terwijl je zelf helemaal niet rookt. Probeer je vrienden dus maar van het roken af te houden, dat is veel gezonder voor iedereen. Ook kinderen van rokende ouders roken helaas mee. ... bijna alle rokers na een tijd ontzettend veel spijt hebben dat ze er ooit aan begonnen zijn? Maar het is helaas heel moeilijk om er weer mee te stoppen. Slechts 1 op de 5 rokers slaagt daar effectief in. Daarvoor heeft de roker dan gemiddeld 5 stoppogingen nodig gehad. Bespaar je die ellende en moeite en start er nooit mee! ... rokers heel wat slechter kunnen sporten? Door het roken komt er minder zuurstof in het lichaam en raken je hart en bloedvaten beschadigd. Een roker heeft daardoor heel wat minder uithoudingsvermogen. ... roken je huid sneller doet verouderen? Iemand die langdurig rookt, zal een verkleurde en sterk verrimpelde huid krijgen en er daardoor heel wat sneller oud uitzien. 24

25 ... sigaretten heel duur zijn? Maak maar eens een rekensommetje. Als je maar 2 sigaretten per dag rookt, kost je dat per jaar al bijna 200 euro. Een gemiddelde roker die 15 sigaretten per dag rookt, betaalt dus al snel 1 400 euro per jaar! Bedenk maar even wat je daar allemaal mee kunt kopen. 1 pakj sigarette per da = MENU 2 sigarette per da = 180 euro MENU MENU 15 sigarette per da = 1 400 euro 2 400 euro

26 Enkele varianten van de sigaret Waterpijp Ook waterpijp roken is heel schadelijk. Zelfs al gebruik je zogenaamde fruittabak, dan nog komen er heel veel schadelijke stoffen in je lichaam terecht. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, houdt water ook bijna geen slechte stoffen tegen en waterpijp roken doe je vaak langer aan een stuk. Waterpijp roken is dus absoluut af te raden! Joint Een joint is een speciale sigaret waarbij de tabak vermengd is met de drug cannabis. Een joint is nog schadelijker dan een sigaret! Onderzoek heeft uitgewezen dat het schadelijke effect van 3 joints zelfs overeenkomt met het schadelijke effect van een pakje sigaretten. Waarom? Terwijl cannabis op zich minder verslavend is dan nicotine, is de combinatie van tabak en cannabis wellicht meer verslavend. Bovendien komen er nog meer schadelijke stoffen in het lichaam en kan jointgebruik op termijn voor ernstige psychologische effecten zorgen. Dat betekent dat je je heel slecht gaat voelen na een tijd jointgebruik. Nooit gebruiken dus!

27 Elektronische sigaret of e-sigaret De e-sigaret ziet er meestal uit als een gewone sigaret, maar werkt anders. Er wordt in een e-sigaret geen tabak verbrand, maar een vloeistof opgewarmd. Dat gebeurt door aan de e-sigaret te trekken. Door dat verwarmen verdampt die vloeistof en de roker ademt die damp dan in. Soms gaat daarbij een lampje branden aan het uiteinde. Er zijn veel verschillende soorten e-sigaretten op de markt. Er zijn er met en zonder nicotine. De e-sigaret is wat minder schadelijk dan de gewone sigaret, maar de damp ervan bevat wel stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid. Ze veroorzaken irritatie, schade aan de luchtwegen en hartkloppingen en ze verhogen de kans op kanker. En wat er gebeurt als je de e-sigaret lang en veel gebruikt, weten onderzoekers vandaag nog niet. Shishapen Een voorbeeld van elektronisch roken is de shishapen. Dat is een kleine elektronische waterpijp in de vorm van een pen. Ze bestaat in alle kleuren en smaakjes zoals cola, perzik, aardbei en ... zelfs alcohol! Cool? Hip? Tof? Nee, niet als je weet wat de mogelijke gevolgen zijn! De shishapen bevat meestal geen nicotine, maar wel andere schadelijke stoffen. Gezond is het niet: het roken van een shishapen zorgt voor irritatie van de luchtwegen, een droge keel, hoesten ... Fabrikanten willen van de shishapen een hippe sigaret maken die goed verkoopt, ook al is het giftig spul. Door het roken van een shishapen ga je misschien ook sneller gewone tabakssigaretten met nicotine roken. Laat je dus niet vangen en begin er niet aan!

28 De antwoorden op de quizvragen Meer dan de helft van de jongeren tussen 15 en 18 jaar rookt regelmatig. Dat is fout. Ongeveer 15 % van de 15- tot 18-jarigen rookt (helaas) wel regelmatig. Dat is nog veel te veel, maar het is gelukkig slechts een minderheid. Ongeveer 33 % van de jongeren heeft ooit al weleens gerookt. Als je de hele bevolking beschouwt (dus niet alleen de jongeren), dan rookt ongeveer 22 % regelmatig. Een volwassen roker verbruikt gemiddeld 16 sigaretten per dag. 15 18 15 p. 13 Er roken meer jongens dan meisjes. Dat is fout. Tot 1999 rookten er wel meer jongens dan meisjes. Sindsdien zijn jongens wat minder aan het roken, maar meisjes wat meer. De meisjes zijn dus helaas een inhaalbeweging aan het maken. Waarom dat zo is, weten we niet goed. Men zegt weleens dat jongens roken om op te vallen en meisjes om af te vallen ... Maar beste meisjes, het is niet zo dat je van roken afvalt. Niet doen dus! Aan het einde van de rit zul je hoogstwaarschijnlijk zelfs dikker worden, wanneer je stopt met roken. p. 14 Jongen roke o op t valle . E meisje o af t valle zeker?

29 Heb je enig idee hoeveel schadelijke en/of kankerverwekkende stoffen in een sigaret zitten? Het zijn er 4 000! Minstens 60 daarvan zijn heel kankerverwekkend. De tabaksplant bevat zelf al heel wat schadelijke stoffen en de fabrikant van tabak en sigaretten voegt nog heel wat stoffen toe, voor hij de sigaret op de markt brengt. De toegevoegde stoffen zijn o.a. smaakmiddelen en middelen om de verslaving te versnellen. Al die stoffen komen in je lichaam als je een sigaret rookt, soms met heel nare gevolgen. De kans dat een niet-roker zal sterven door longkanker is ongeveer 1 op de 100. Hoe groot is die kans bij een regelmatige roker na vijf jaar roken? Helaas ... 10 x zo groot! Roken is zo ongezond voor je lichaam dat de kans om te sterven aan longkanker oploopt tot 1 op de 10 als je gedurende 5 jaar minstens 5 sigaretten per dag rookt. (En veel rokers verbruiken veel meer sigaretten per dag.) p. 15 p. 21

30 Roken is ... © Europese Unie Heb je graag meer informatie of wil je iemand helpen om niet meer te roken? Op de website www.teeronderwerp.be vind je heel wat meer informatie over roken. Je kunt er bijvoorbeeld doorklikken naar andere websites die nog meer weetjes over sigaretten bevatten of die je kunnen helpen om te stoppen met roken of om iemand anders te helpen om te stoppen. Veel succes. Ik wens je een lang heerlijk rookvrij leven! erg verslavend zieke longen vieze mond giftige rook oude huid dodelijk

Prof. dr. Filip Lardon is hoogleraar aan de Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen van de Universiteit Antwerpen en diensthoofd van het onderzoekslaboratorium van het Centrum voor Oncologisch Onderzoek. Zijn expertise met betrekking tot de ziekte kanker vertaalde hij inmiddels in twee boeken voor het algemene publiek. Naast kankeronderzoek is het zijn missie om jongeren op een interactieve manier te informeren over de vreselijk nadelige effecten van de sigaret zodat ze hopelijk nooit beginnen te roken. Hij bereikte inmiddels tal van scholen met interactieve voordrachten. Met dit boekje wil hij die missie nog beter verspreiden en sneller waarmaken. Voor zijn informatie- en sensibiliseringscampagnes werd hij bekroond met de Prijs Dienstverlening van de Universiteit Antwerpen. Dit boekje is een onderdeel van een antirookpakket op maat van scholen en jongeren. Meer van deze campagne is te raadplegen op www.teeronderwerp.be Gerealiseerd door de Universiteit Antwerpen met steun van de Vlaamse overheid. 9 789034 115645

RkJQdWJsaXNoZXIy MTg3Nzk=